BISMILLAHIRRAHMANIRRAHIM
دوفصلنامۀ علمی- تخصصی مطالعات قرآن و حدیث
سال چهارم، شمارة اول / پاییز وزمستان 1389
صاحب امتیاز: دانشگاه امام صادق(ع)
مدیر مسئول: دکتر رضا محمدزاده
سردبیر: دکتر مهدي ایزدي
مدیر داخلی: محمد جانی پور
اعضاي هیئت تحریریه (به ترتیب الفبا)
آذرتاش آذرنوش ........................................................................ استاد دانشگاه تهران
مهدي ایزدي.................................................................. دانشیار دانشگاه امام صادق(ع)
محمدباقر باقري کنی .................................................... دانشیار دانشگاه امام صادق(ع)
عبدالکریم بی آزار شیرازي ................................................. دانشیار دانشگاه الزهرا(س)
احمد پاکتچی ............................................................ استادیار دانشگاه امام صادق(ع)
سید محمدباقر حجتی .................................................................. استاد دانشگاه تهران
سید حسن سعادت مصطفوي ........................................ دانشیار دانشگاه امام صادق(ع)
سید کاظم طباطبایی ................................................................ استاد دانشگاه فرودسی
عباس مصلاییپور یزدي ................................................. دانشیار دانشگاه امام صادق(ع)
سید رضا مؤدب ............................................................................... استاد دانشگاه قم
مترجم چکیده ها به انگلیسی: دکتر محمود کریمی
مقالات این دوفصلنامه لزوماً بیان کنندة دیدگاه دانشگاه نیست.
نقل مطالب تنها با ذکر کامل مأخذ رواست.
168 صفحه / 30000 ریال
امور علمی و تحریریه: دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد
88094001 ، داخلی 374 نمابر: 88080424 - تلفن: 5
تهران، بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت، دانشگاه امام صادق(ع)
E-mail:Quranmag@isu.ac.ir
Quranmagisu@mihanmail.ir
امور فنی و توزیع: مرکز تحقیقات میان رشته اي علوم انسانی و اسلامی، اداره نشریات
داخلی 245 نمابر: 88575025
14655 - صندوق پستی 159
http://mag.isu.ac.ir
E-mail: mag@isu.ac.ir
92- مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول– پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7 ، صص 77
« مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
با رویکردي بر آیات قرآن کریم
1389/2/ تاریخ دریافت: 24 سهراب مروتی
1389/5/ تاریخ پذیرش: 18 مینا یعقوبی
چکیده
معروف است، « انگیزه هاي انسانی » که به نظریه « آبراهام مازلو » نظریه انسانشناسانه
اثر بخشی ویژ هاي در حوزه هاي نظري و عملی این علم داشته است. هر چند که این
نظریه از جنبه هاي مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است، اما بازخوانی آن با تکیه بر
آموزه هاي دینی بالاخص آیات قرآن کریم، اقدامی نوین در این زمینه میباشد.
پژوهش حاضر در صدد است تا نظریه مذکور را از نگاه درون دینی مورد نقد و
بررسی قرار داده و با استناد به آیات قرآن کریم، نقاط ضعف و قوت آن را در ارتباط
با ماهیت انسان و کمال انسانی تبیین نماید.
نتایج این پژوهش نشان میدهد که بخش هایی از نظریه مذکور مورد تأیید قرآن
کریم میباشد، اما هرگز هم عرض با آن نیست، چرا که امتیاز خاصی که قرآن کریم
براي کمال بشریت ذکر کرده، در هیچ نظریه بشري نیامده و آن عبارت است از امکان
دستیابی به کمال مطلق و ضرورت آن به منظور نیل به آرامش حقیقی و سعادت
نهایی.
واژگان کلیدي
قرآن کریم، انسانشناسی، کمال انسانی، مازلو
Sohrab_morovati@yahoo.com دانشیار گروه روانشناسی دانشگاه ایلام
Yaghoobi.mina@gmail.com کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام
78 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
مقدمه
ارائه معرفت صحیح از ماهیت و چگونگی ارتباط سه عنصر اصلی عالم وجود یعنی
انسان، عالم ماده و ماوراء الطبیعه، پایه هاي کلی هر مکتب فکريِ هستی شناسانه به ویژه
مکتب اسلام را تشکیل میدهد. در این میان شناخت انسان اهمیت دو چندان م ییابد
زیرا تعامل وي با طبیعت، وسیله شناخت خداوند متعال میباشد. همچنان که پیامبر
، مجلسی، 1404 ق، ج 92 ) « منْ عرَف نَفْسه فَقَد عرَف ربه » : اکرم(ص) میفرمایند
.( ص 456
در چارچوب همین بحث، شناخت آخرین مرتبه فعلیت وجود انسان و به عبارتی
کمال نهایی او نیز از مباحث بنیادین انسانشناسی است که توجه همه متفکران این
حوزه از جمله روانشناسان انسانگرا را به خود معطوف ساخته است. رویکرد
انسان گرایی بخشی از جنبش روان شناسی است که به روان شناسی نیروي سوم مشهور
است که در دهه هاي 1960 و 1970 م شکوفا شد. در این میان، نوشته هاي آبراهام مازلو
به تهیه مبانی نظري جنبش انسان گرایانه در روان شناسی کمکی شایان کرد، چندان که
.( وي را بنیانگذار و رهبر معنوي این جنبش به شمار میآورند (الکینس، 1358 ، ص 88
مازلو برخلاف پیروان مکاتب رفتارگرایی و روانکاوي، انسان را با سرشتی خوب
و با خوشبینی نگریست و در دو بعد جسمی و روحی مورد مطالعه قرار داد. او به
سراغ انسان سالم رفت تا دریابد که انسان چه میتواند بشود و تا کجا به کمال میرسد
.( (عسلی، 1389 ، ص 179
معروف است، با ترسیم ساختار کلی « انگیزه هاي انسانی » نظریه مازلو که به نظریه
انواع نیازهاي انسانی و تأثیر ارضاي این نیازها در هر مرحله بر انگیزش هاي وي، به
نوعی در صدد تبیین ماهیت آدمی است و نیاز به خودیابی و خود شکوفایی را بالاترین
نیازهاي انسان معرفی میکند هرچند که در نهایت با بررسی این مؤلف هها، به این نتیجه
براي آدمی حاصل نمیگردد. « کمال مطلق » میرسد که
پیش از این نیز، نظرات مازلو در باب کمال، با دیدگاه هاي آیت الله طباطبایی
توسط آقاي علی شجاعی در قالب پایان نامه کارشناسی ارشد بررسی و تطبیق شده و
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 79 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
نظریه نیازهاي معنوي از دیدگاه اسلام و تناظر آن با سلسله مراتب انگیز ههاي » در مقاله
از محمد صادق شجاعی، اهمیت و جایگاه نیازهاي معنوي در نظریه مذکور مورد « مازلو
انتقاد قرار گرفته است، اما به نظر میرسد که جاي نقد و بررسی نقاط ضعف و قوت
آراء انسان شناسانه مازلو از دیدگاه اسلام و بر مبناي آیات و روایات همچنان خالی
باشد. لذا در این تحقیق سعی بر آن است تا با توجه به آیات قرآن کریم، به این مهم
پرداخته شود.
1. شناخت ماهیت انسان از طریق نیازهاي او
نیازمندي در عین آنکه آمیخته با وجود انسان و امري کاملاً محسوس و بدیهی میباشد،
یک مفهوم عام و فراگیر است که در علوم مختلف کاربردهاي متفاوتی دارد. در روان
« حالت محرومیت، کمبود و فقدان در ارگانیزم » : شناسی، نیاز عبارت است از
.( (شکیباپور، 1363 ، ص 113
نیازمنديهاي مختلف، انسان را برانگیخته و به کنش ها و واکنش هاي او جهت
میدهند. به همین دلیل شناخت درست و همه جانبه آن ها میتواند شناخت مناسبی از
ماهیت وي به دست دهد. بر همین اساس نیز مازلو تلاش کرد تا نیازهاي انسان را در
قالب یک هرم، طبقه بندي نماید.
1-1 . سلسله مراتب نیازها در نظریه مازلو
به عقیده مازلو، هر فرد داراي تعدادي نیازهاي ذاتی است که فعال کننده و هدایت کننده
این نیازها غریزي هستند یعنی با آن ها به دنیا می آییم، اما رفتارهایی » . رفتارهاي اوست
.( کریمی، 1384 ، ص 172 ) « که براي ارضاي آن ها به کار می بریم، اکتسابی هستند
این نیازها بر اساس اهمیت به ترتیب زیر قرار میگیرند:
-1 نیازهاي فیزیولوژیکی شامل؛ نیاز به آب، غذا، هوا، خواب و رابطه جنسی.
-2 نیاز به امنیت شامل؛ ثبات، نظم و رهایی از ترس و اضطراب.
-3 نیازهاي عاطفی و احساسی که از طریق روابط عاطفی با شخص یا اشخاص
دیگر و احساس تعلق داشتن برآورده می شود.
80 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
-4 نیاز به احترام شامل؛ عزت نفس و احترام از سوي دیگران.
-5 نیاز خودشکوفایی شامل؛ تحقق توانایی هاي بالقوه و قابلیت هاي شخص که
، مستلزم دانش واقع بینانه نسبت به نقاط ضعف و قوت خود می باشد (شولتز، 1384
.( ص 387
نام دارند که در صورت « نیازهاي فقدانی » یا « نیازهاي پایه » ، چهار طبقه اول هرم
تأمین آن ها، حس خاصی به فرد دست نمی دهد اما در صورتی که تأمین نشوند او را
دچار اضطراب و نگرانی می کنند. نیاز به خودیابی و خودشکوفایی نیز به عنوان
شناخته می شوند. « نیازهاي متعالی » یا « نیازهاي رشد دهنده »
نیازهاي اساسی، خود را در یک سلسه مراتب تقریباً » : مازلو در این زمینه میگوید
معین بر مبناي اصل قدرت نسبی، مرتب می کنند. به همین مفهوم، نیازهاي فیزیولوژیک،
از نیازهاي ایمنی قويترند، و نیازهاي ایمنی از محبت، و نیازهاي اخیر به نوبه خود
نیرومندتر از نیازهاي احترام هستند و ای نها نیز از آن دسته از نیازهاي ویژه ي فردي، که
.( مازلو، 1372 ، ص 150 ) « ما آن ها را نیاز به خودشکوفایی نامیده ایم قويتر میباشند
2-1 . دیدگاه قرآن در رابطه با انواع نیازهاي انسان
از منظر کلی، قرآن، خداوند را تنها بی نیاز حقیقی و انسان را عین فقر و نیازمندي به
« یا أَیها النَّاس أَنْتُم الْفُقَراء إِلَی اللَّه و اللَّه هو الْغَنی الْحمید » : خداوند معرفی مینماید
(فاطر: 15 )؛ اي مردم شما همه به خدا فقیر و محتاجید و تنها خداست که بی نیاز و غنی
بالذات و ستوده صفات است.
عبارت پایانی این آیه با تأکیدي که دارد، بیان کننده صفت فعل و حصر آن است
به این که ساحت کبریائی حق، غنی و بی نیاز مطلق است و همه اقسام حاجت و نیاز
بشر را تأمین نموده و نظام پهناور خلقت را در دسترس بشر نهاده و او را خلاصه و
محصول خلقت جهان قرار داده است. بشر نیز در تمام شئون زندگی نیازمند به
آفریدگار است و فقر محض به اوست و شائبه بینیازي از رحمت پروردگار در آنان
.( نخواهد بود (حسینی همدانی، 1404 ق، ج 13 ، ص 298
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 81 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
در قرآن کریم، به انواع نیازهاي انسان به صورت جزئی تر نیز پرداخته شده است
الَّذي أَطْعمهم منْ جوعٍ و آمنَهم منْ » : که برخی از آن ها به عنوان نمونه بیان میشود
قریش: 4)؛ همان خدایی که به آن ها هنگام گرسنگی طعام داد و از ترس و ) « خَوف
خطراتشان ایمن ساخت.
این آیه اشاره است به منّت واضحی که در ایلاف بین دو رحلت وجود دارد، و
نعمت ظاهري که نمیتوانند آن را انکار کنند، و آن تأمین معاش قریش و امنیت آنان
است که در سرزمینی زندگی میکردند که نه نانشان تأمین بوده و نه جانشان و نه
سرزمین خرمی بود که دیگران بدان جا آیند، و نه جان دیگران در آنجا تأمین میشد.
پس باید ربی را بپرستند که این چنین به بهترین وجه امورشان را تدبیر نمود و او همان
.( رب بیت (کعبه) است (طباطبایی، 1374 ، ج 20 ، ص 631
در این آیه به دو دسته از نیازهاي انسان اشاره میشود؛ نیازهاي فیزیولوژیکی مانند
گرسنگی و نیاز به امنیت.
روم: 2)؛ و از ) «... و منْ آیاته أَنْ خَلَقَ لَکُم منْ أَنْفُسکُم أَزواجاً لتَسکُنُوا إِلَیها »
نشانه هاي قدرت اوست که به رایتان از جنس خودتان همسرانی آفرید، تا به ایشان
آرامش یابید.
قرآن کریم در این آیه هدف ازدواج را سکونت و آرامش قرار داده است و با تعبیر
مسائل بسیاري را بیان کرده است. همچنین از آنجا که ادامه این « لتَسکُنُوا » پر معنی
پیوند در میان همسران خصوصاً، و در میان همه انسان ها عموماً، نیاز به یک جاذبه و
« و جعلَ بینَکُم مودةً و رحمۀً » کشش قلبی و روحانی دارد، به دنبال آن اضافه میکند که
.( (مکارم شیرازي، 1374 ، ج 16 ، ص 391
در این آیه نیازمندي انسان به عشق و رابطه عاطفی، به عنوان جزئی از سرشت وي
مورد توجه قرار گرفته است.
شرح: 4)؛ و نام نکوي تو را (در عالم) بلند کردیم. ) « و رفَعنا لَک ذکْرَك »
به معناي بلند آوازه کردن و شهرت بخشیدن به کسی است « رفع ذکر » ، در این آیه
(طباطبایی، 1374 ، ج 20 ، ص 532 ). این آیه نیز اشار هاي است به نیاز عزّت نفس و جلب
احترام.
82 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
شرح: 1)؛ آیا ما تو را (به نعمت حکمت و رسالت) شرح ) « أَلَم نَشْرَح لَک صدرك »
صدر (و بلندي همت) عطا نکردیم؟
مفسران معتقدند که منظور از شرح صدر در این آیه آن است که نفس شریف آن
جناب را طوري نیرومند کند که نهایت درجه استعداد را براي قبول افاضات الهی پیدا
کند (طباطبایی، 1374 ، ج 20 ، ص 530 ) یا سینه آن حضرت به وسیله علوم و
، حکمت هایی که در آن به ودیعت نهاده شده است، گشایش یابد (طبرسی، 1377 ، ج 4
ص 506 ). بنابراین میتوان شرح صدر را نیاز به خودیابی و خود شکوفایی تعبیر نمود.
علاوه بر موارد یاد شده، ذکر انواع لذائذ مانند غذاها و نوشیدنیها و آب و هوا و
نعمت هاي بهشتی و حتی عذاب هاي جهنم، همگی بیانگر مراتب نیازهاي آدمی است.
قرآن کریم براي ارضاي مطلوب و متعادل این نیازهاي ذاتی، از طریق تنظیم احکام
عملی و تعیین خطمشی هاي اخلاقی، یک برنامه ریزي دقیق و همه جانبه صورت داده
است.
بنابراین روشن میشود که همه انواع نیازهاي انسان که مازلو به عنوان پدر معنوي
روانشناسی انسانگرا مطرح مینماید و مورد اعجاب و اقبال اهل علم قرار میگیرد،
قرن ها پیش توسط قرآن کریم، به عنوان جزئی از سرشت مهمترین مخلوق خداوند
یعنی انسان مورد توجه بوده است که این مطلب، نشان از حکمت بالغه خداوند و
حقانیت این کتاب آسمانی دارد.
2. مفهوم کمال انسانی
یعنی انجام یافتن، تمام شدن، به حد کمال رسیدن « کَملَ » یا « کَملَ » مصدر « کمال » واژه
و نتیجه گرفتن است و وقتی به باب تفعل برود، هم معناي لازم دارد و هم معناي
.( یعنی تمام شدن و تمام کردن (معلوف، 1380 ، ج 2، ص 1753 « تکمل » متعدي، لذا
تلاش و تکاپوي طبیعی همه موجودات زنده براي تحقق بخشیدن کامل به
هر وجودي زمینهها و استعدادهاي » : استعدادهاي درونی آن هاست. ابن سینا معتقد است
وصول به فعلیت هایی را دارد که متناسب با آسایش و سازگار با طبیعت و سرشت و
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 83 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
ابنسینا، 1408 ق، ص 83 ). انسان نیز از این قاعده ) « استعدادهاي درونی او هستند
مستثنی نمیباشد.
1-2 . کمال انسانی از دیدگاه مازلو
نیازهاي رشد » نیاز به خودیابی و خودشکوفایی، بالاترین نیاز در نوع آدمی است که
نامیده شده اند، زیرا انسان در سایر نیازها، کم و بیش با دیگر « متعالی » یا « دهنده
حیوانات اشتراك دارد و این تنها نیازي است که مختص به نوع بشر میباشد.
مازلو، کمال انسانی را در پیشبرد کامل هوش، استعدادهاي بالقوه، نبوغ و
خصوصیات ویژه اخلاقی و تکامل فردي خویش می داند (مازلو، 1372 ، ص 15 ) و براي
افراد خودشکوفا، خصوصیاتی را بر می شمرد که با توجه به توضیحاتی که در رابطه با
آن ها ارائه می دهد، گاه با یک انسان خودشکوفاي مذهبی (اسلامی) شباهت دارد و گاه
نیز با آن متفاوت میگردد. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
-1 درك بهتر واقعیت ها و برقراري رابطه سهل تر با آن
-2 پذیرش خود، دیگران و طبیعت
-3 خود انگیختگی، سادگی و طبیعی بودن
-4 مسئله مداري به جاي خود مداري
-5 نیاز به تنهایی و خلوت
-6 خود مختاري و استقلال فرهنگی
-7 استمرار تقدیر و تحسین از وي
-8 داشتن تجربه هاي عرفانی
-9 حس همدردي با دیگران
-10 روابط بین فردي و خصوصی
-11 ساختار منشی مردم گرا
-12 تشخیص بین وسیله و هدف و بین نیک و بد
-13 شوخ طبعی فلسفی و غیر خصمانه
-14 خلاقیت و ابتکار
84 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
.(242- -15 مقاومت در برابر فرهنگ پذیري (مازلو، 1372 ، صص 216
همانطور که گفته شد، مازلو خودشکوفایی را در بروز و ظهور استعدادهاي بالقوه
و ذاتی انسان میداند که با دقّت در خصوصیات افراد خودشکوفا، تا حدي میتوان به
دیدگاه وي در رابطه با ماهیت این استعدادها پی برد، هرچند که خود او تعریف دقیقی
از آن ها ارائه نمیدهد.
حال باید دید که از دیدگاه قرآن کریم، آن استعداد ذاتی که براي دستیابی به کمال
باید از قوه به فعل درآید چیست؟ و به عبارتی خودشکوفایی مورد نظر قرآن کریم کدام
است؟
2-2 . کمال انسانی از منظر قرآن کریم
یاد میشود. کلمه فطرت « فطرت » در فرهنگ قرآنی از استعدادهاي ذاتی انسان با عنوان
به اصطلاح اهل ادب، بناي نوع را میرساند لذا به معناي نوعی از « فعلَت » بر وزن
خلقت است. قرآن کریم معتقد است هیچ انسانی، هیچ هدف و غایتی ندارد مگر
سعادت، هم چنان که تمامی انواع مخلوقات به سوي سعادت خود و آن هدفی که ایده
آل آن هاست هدایت فطري شدهاند و به گونه اي خلق شده و به جهازي مجهز گشتهاند
.( که با آن غایت و هدف مناسب است (طباطبایی، 1374 ، ج 16 ، ص 267
ربنَا » : این فطرت همان است که حضرت موسی (ع) در پاسخ فرعون میگوید
الَّذي خَلَقَ فَسوي و الَّذي » : طه: 50 ) و نیز فرموده ) « الَّذي أَعطی کلشیء خَلْقَه ثُم هدي
.(3- أعلی: 2 ) « قَدر فَهدي
در آیه دیگري نیز ماهیت این فطرت که براي هدایت به کمال انسانی باید به آن
فَأَقم وجهک للدینِ حنیفًا فطْرَةَ اللَّه الَّتی فَطَرَ النَّاس علَیها لَا » : توجه نمود، بیان شده است
روم: 30 )؛ پس تو ) « تَبدیلَ لخَلْقِ اللَّه ذَلک الدینُ الْقَیم ولَکنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یعلَمونَ
مستقیم روي به جانب آیین پاك اسلام آور و پیوسته از طریق دین خدا که فطرت خلق
را بر آن آفریده است، پیروي کن که هیچ تغییري در خلقت خدا نباید داد. این است
آیین استوار حق ولیکن اکثر مردم (از حقیقت آن) آگاه نیستند.
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 85 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
خلقت و خواسته خداوند، دین اسلام و » : طبرسی در تفسیر این آیه میگوید
یکتاپرستی است که جهانیان را بر اساس آن خلق فرموده تا به سوي او رفته و
و ما خَلَقْت الْجِنَّ و الْإِنْس إِلاَّ » : خداپرست باشند، چنانکه در آیه شریفه دیگري میگوید
.( طبرسی، 1360 ، ج 19 ، ص 125 ) «( ذاریات: 56 ) « لیعبدونِ
پس عبادت، غرض از خلقت انسان است و همان کمالی است که عاید انسان می
شود. بر طبق این آیه هم عبادت غرض و هدف است و هم توابع آن که رحمت و
.( مغفرت الهی میباشد (طباطبایی، 1374 ، ج 18 ، ص 580
صعود انسان در معراج هاي نزدیک شدن به خداوند متعال، عالیترین » به عبارتی
هدف آفرینش اوست، و این امر در آزاد شدن وي از یوغ بندگیها و پاك شدن قلب او
از هوي و هوس و شهوت ها و بالا رفتن او از پل ههاي صعود به جانب شناخت خدا و
مترجمان، 1377 ، ص 74 ) که ) « تقرّب یافتن به او از راه کارهاي شایسته و نیک است
تحقق آن از منظر آیات قرآن کریم به معناي دستیابی به خودیابی و خودشکوفایی براي
انسان و کمال انسانی است.
افراد خودشکوفا از دیدگاه قرآن (مؤمنین) نیز داراي یک سري خصوصیات هستند
که با آن ها شناخته میشوند، مانند:
.( مومنون: 3 ) « والَّذینَ هم عنِ اللَّغْوِ معرِضُونَ » ؛ -1 دوري از گفتار و عملکرد بیهوده
.( مومنون: 5 ) « والَّذینَ هم لفُرُوجِهِم حافظُونَ » ؛ -2 پاك دامنی
یأَیهَا الَّذینَ ءامنُواْ اجتَنبواْ کَثیرًا » ؛ -3 دوري از بدگمانی، غیبت، بدگویی و تجسس
.( حجرات: 12 ) « منَ الظَّنِّ إِنَّ بعض الظَّنِّ إِثْم و لَا تجَسسواْ و لَا یغْتَب بعضُکُم بعضًا
« و الَّذینَ لَا یشْهدونَ الزُّور و إِذَا مرُّواْ بِاللَّغْوِ مرُّواْ کرَاما » ؛ -4 کریمانه از لغو گذشتن
.( (فرقان: 72
و الَّذینَ إِذَا ذُکِّرُواْ بَِایات ربهِم لَم یخَِرُّواْ علَیها صما و » ؛ -5 تدبر در آیات الهی
.( فرقان: 73 ) « عمیانًا
آل ) « لَّا یتَّخذ الْمؤْمنُونَ الْکَافرِینَ أَولیاء من دونِ الْمؤْمنین » ؛ -6 انتخاب دوست
.( عمران: 28
86 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
و الْمؤْمنُونَ و الْمؤْمنات بعضُهم أَولیاء بعضٍ » ؛ -7 امر به معروف و نهی از منکر
.( توبه: 7 ) « یأْمرُونَ بِالْمعرُوف و ینْهونَ عنِ الْمنْکَر
.( مومن: 8 ) « و الَّذینَ هم لأَمانَاتهِم و عهدهم راعونَ » ؛ -8 امانت داري
3-2 . تفاوت دیدگاه مازلو با قرآن کریم در مسئله خودشکوفایی
هر دو دیدگاه مطرح شده، خودشکوفایی را در توجه به استعدادهاي ذاتی در نوع انسان
و تحقق بخشیدن به آنها میدانند، با این تفاوت که قرآن کریم با توجه به هدف نهایی
معرفی « الهی » آفرینش انسان و جهان که بیان آن گذشت، کلیت و اساس این فطرت را
میکند. این نوع تعریف از ماهیت فطرت، تک بعدي نبوده و منافاتی با وجود
استعدادهاي ویژه انسانی در مقایسه با سایر انواع مانند: خلاقیت، خرَد ورزي، نوع
دوستی، کسب علم و قدرت و نیز تلاش براي شکوفا ساختن آن ها ندارد.
این امیال با این که به امور مختلفی تعلق میگیرند، سرانجام، همه » به عبارت دیگر
آن ها به هم میپیوندند و ارضاي نهاییِ آن ها در یک چیز خلاصه میشود و آن عبارت
مصباح یزدي، ) « است از ارتباط با سرچشمه بی نهایت علم و قدرت و جمال و کمال
.( 1386 ، ص 43
اما مازلو در تعریف خود از خودشکوفایی، فطرت را مجموعه اي از ظرفی تهاي
تنها یک استعداد در کنار سایر ،« تجربه معنوي » و « دین » بالقوه انسانی میداند که
استعدادها و در عرض آنها میباشد و در واقع فعلیت یافتن کمال نوع آدمی را در گرو
فعلیت این ویژگی ذاتی نمیداند و به آن، نسبت به سایر استعدادها، عمومیت نمیبخشد
و آن را اساس قرار نمیدهد.
این مطلب میتواند به این معنا باشد که وي در حالت کلی، فلسفه اي براي آفرینش
انسان و هدفی براي کمال او در نظر نمیگیرد، بنابراین در چنین دیدگاهی انگیزش و
نیروي محرکه نیرومندي براي سوق دادن انسان به سوي خود شکوفایی وجود نخواهد
داشت و بسیاري از افراد به ارضاي نیازهاي سطح پایین، اکتفا خواهند نمود.
وجه امتیاز دیگر دیدگاه قرآن، در نتیج هاي است که از دستیابی به کمال حاصل
میشود و آن احساس آرامش و رضایت درونی میباشد. همچنان که در آیات ذیل
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 87 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
28 )؛ اي - فجر: 27 ) « یا أَیتُها النَّفْس الْمطْمئنَّۀ . ارجِعی إِلی ربک راضیۀً مرْضیۀ » : میفرماید
جان آرام گرفته و اطمینان یافته! به سوي پروردگارت در حالی که از او خشنودي و او
هم از تو خشنود است، باز گرد.
منظور از نفس در اینجا همان روح آدمی است و تعبیر به مطمئنۀ اشاره به آرامشی
است که در پرتو ایمان پیدا و حاصل شده، چنان که قرآن کریم در جاي دیگري
رعد: 28 )؛ بدانید تنها با ذکر خدا دل ها آرام ) « أَلا بِذکرِ اللَّه تَطْمئنُّ الْقُلُوب » : میفرماید
.( میگیرد. (مکارم شیرازي، 1374 ، ج 26 ، ص 477
همچنین باید دانست که کسی داراي نفس مطمئنه میگردد که در مقام ترّقی و
حقّ » یا « عین الیقین » تعالی، تمام مراتب کمال را پیموده و در مقام معرفت به مرتبه
« فی مقْعد صدقٍ عنْد ملیک مقْتَدر » رسیده و روح و نفس و روان وي در « الیقین
(قمر: 55 ) متمکّن و متمرکز گردیده و نفس وي از اماره گی و لوامه گی ترقّی نموده و
حائز مرتبه اطمینان و یقین گردیده و ایمان وي از روي وجدان و شهود پدید گردیده
باشد.
فَلا تَعلَم نَفْس ما أُخْفی لَهم » آن وقت میرسد به مقامی که در شأن او فرموده اند
سجده: 17 ) و چنین نفسی داراي دو کرامت است؛ هم راضی است و هم ) « منْ قُرَّةِ أَعینٍ
.( مرضی در مجراي تقدیرات الهی (امین، 1361 ، ج 15 ، ص 138
بنابراین تکاپوي تکاملی بشر در دیدگاه قرآن کریم، منتهی به شکوفایی تمام
استعدادهاي ذاتی او که در عین حال صبغه الهی نیز دارند، میشود و این شکوفایی به
معناي بازگشت به سوي مبدأ همه کمالات و رسیدن به مقام قرب الهی است که
رضایت مندي و آرامش کامل را در پی خواهد داشت.
« ارضاي نیازها » اما در دیدگاه مازلو، با وجود آنکه اساس انگیزش و حرکت در آن
است؛ یعنی به منظور نیل به نیاز سطح بالاتر، حتماً باید نیاز پایی نتر تا حدي ارضا شده
باشد، مشاهده میشود که در نیاز خودیابی وخودشکوفایی که در قله هرم نیازها قرار
گرفته، هرگز فعلیت کامل استعدادهاي بالقوه یا کمال مطلق و به دنبال آن رضایتمندي و
آرامش کامل براي انسان رخ نخواهد داد.
88 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
و از آنجا که تلاش هاي انسان براي دستیابی به آرامش و رضایتمندي درونی در
نهایت نافرجام خواهد ماند، میتوان نتیجه گرفت که تعریف مازلو از خودشکوفایی،
کامل نبوده و نمیتواند معرفت درستی از ماهیت کمال آدمی به دست دهد. نظریه عدم
امکان دستیابی به کمال مطلق که زمینه عدم حصول آرامش و رضایتمندي درونی
میباشد، در ادامه مورد بررسی قرار میگیرد.
3. امکان یا عدم امکان دستیابی به کمال مطلق انسانی
1-3 . دیدگاه مازلو در ارتباط با کمال مطلق
مازلو معتقد است که به واسطه محدودیت هاي فرهنگی جوامع، تنها تعداد معدودي از
.( افراد میتوانند به خودشکوفایی دست یابند (مازلو، 1372 ، ص 242
میداند « صفات دانی » او صفات عالی انسانی شکوفا شده در این افراد را آمیخته با
این افراد، عاري از گناه، نگرانی، اندوه، ملامت نفس، تقلاي درونی و » و معتقد است که
.( مازلو، 1372 ، ص 244 ) « کشمکش روانی نیستند
و در نهایت نیز به این نتیجه میرسد که کمال مطلق براي آدمی حاصل نخواهد
آنچه را که از این موضوع آموخته ام، فکر میکنم همه ما بهتر است » : شد و میگوید
بیاموزیم. انسان کامل وجود ندارد! افرادي را میتوان یافت که خوبند و در واقع افراد
بزرگی به شمار میروند. حقیقت این است که خلاقّان، پیامبران، خردمندان، قدیسان و
آن ها که انسان را به شگفتی وا میدارند، در واقع وجود دارند و این یقیناً میتواند ما را
نسبت به آینده نوع بشر امیدوار کند، حتی اگر چنین افرادي نادر باشند و تعدادشان از
انگشتان دو دست هم تجاوز نکند اما در عین حال خود همین افراد گاهی میتوانند
ملال آور، آزار دهنده، کج خلق، خود خواه، عصبی و یا افسرده باشند. براي اجتناب از
سرخوردگی در مورد فطرت آدمی، بایستی اول توهمات خودمان درباره آن ها را کنار
.( مازلو، 1372 ، ص 244 ) « بگذاریم
همانطور که بیان شد، مازلو، تحقق خودشکوفایی و کمال مطلق براي فطرت آدمی
میداند. بدیهی است که چنین انسانی هرگز روي آرامش و رضایت واقعی را « توهم » را
نخواهد دید.
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 89 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
2-3 . امکان کمال مطلق از دیدگاه عقل
هر یک از موجودات عالم خلقت، چه حیوان، چه نبات و چه جماد، در جهت نوعی از
کمال در حرکت هستند. این کمال ممکن است ویژه و خاص آن موجود باشد، یا کمالی
باشد که در کل یک مجموعه تأثیرگذار است و نیز ممکن است در کوتاه مدت یا بلند
مدت تحقق یابد. همچنین میتواند بعضی از کمال ها براي انسان قابل مشاهده و درك
باشد اما برخی دیگر چنین نباشد. در هر صورت، مهم، همان حرکت عمومی ذرات
آفرینش به سوي کمال است که انسان نیز جزئی از آن میباشد.
بنابراین، عقل، در یک استدلال منطقی میتواند چنین نتیجه بگیرد که همه
موجودات عالم داراي نوعی از کمال میباشند. انسان نیز یک موجود است، پس او نیز
کمال دارد و باید ظرفیت هاي وجودي خود را به طور کامل شکوفا سازد.
3-3 . امکان کمال مطلق از دیدگاه قرآن کریم
در بخش دوم این تحقیق، خودشکوفایی انسان در توجه به فطرت اصیل الهی و در
سایه عبودیت و بندگی خداوند معرفی گردید. در این بخش، آیات دیگري بیان میشود
میداند. « خلافت الهی » که هدف آفرینش انسان و به عبارتی کمال او را در
؛( بقره: 30 ) « إِنِّی جاعلٌ فی الْأَرضِ خَلیفَۀً » : خداوند متعال در آیه ذیل میفرماید
همانا من در زمین خلیفه اي خواهم گماشت. مقصود از خلافت در آیه فوق، خلافت
و هو الَّذي جعلَکُم » حضرت آدم (ع) میباشد که به استناد آیات دیگري همچون آیه
انعام: 165 )؛ و اوست کسی که شما را در زمین جانشین قرار داد، این ) « خَلائف الْأَرضِِ
خلافت به تمام فرزندان آدم (ع) و نوع بشر تعمیم م ییابد.
مقام خلافت همانطور » : میگوید « خلافت الهی » علامه طباطبایی در توضیح معناي
که از نام آن پیداست، تمام نمیشود مگر به اینکه خلیفه، نمایشگر مستخلف باشد و
تمامی شئون وجودي و آثار و احکام و تدابیر او را حکایت کند، البته آن شئون و آثار و
احکام و تدابیري که به خاطر تأمین آن ها خلیفه و جانشین براي خود معین کرده و
خداي سبحان که مستخلف این خلیفه است، در وجودش مسماي به اسماء حسنی و
90 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
، طباطبایی، 1374 ، ج 1 ) « متصف به صفات علیایی از صفات جمال و جلال است
.( ص 178
خلیفه قرار دادن تنها » : ایشان در ادامه با استناد به مفاد پرسش ملائکه میفرماید که
به این منظور است که آن خلیفه و جانشین با تسبیح و حمد و تقدیس زبانی و
.( طباطبایی، 1374 ، ج 1، ص 179 ) « وجودیش نمایانگر خدا باشد
از مطالب فوق میتوان چنین نتیجه گرفت که تفویض مقام خلافت و نمایندگی
خدا بر روي زمین به انسان، مستلزم وجود کمال مطلق براي او و به فعلیت رساندن
تمام آن صفات خدایی است که در فطرت و روح انسان به ودیعت نهاده شده است.
چرا که در ساختمان وجود انسان، بعدي بی نهایت قرار گرفته که انسان میتواند با گام
برداشتن در راه خدا به اعلی علیین برسد (الهامی نیا، 1375 ، ص 6) و این بعد همان
« و نَفَخْت فیه منْ روحیِ » : روح الهی است که خداوند بدان اشاره کرده است
(حجر: 29 )؛ و من از روح خود در او دمیدم.
لازم به ذکر است که این روح و صفات خدایی در انسان به عرصه ظهور و تجلّی
در نمیآید مگر با عبودیت و اطاعت و عبادت پروردگار. بنابراین برخلاف دیدگاه
مازلو، از دیدگاه قرآن کریم، انسان نه تنها داراي کمال است بلکه به واسطه خصوصیات
منحصر به فرد جسمی و صفات عالی انسانی، از کمال مطلق برخوردار است، آنچنان
کمالی که او را شایسته جانشینی خداوند بر روي زمین و آینه تمام نماي صفات الهی
قرار داده است.
طبعاً چنین کمالی آن گونه که مازلو میپندارد، آمیخته با صفات دانی نخواهد بود و
مطلق خوبی است زیرا منشأ آن، خیر مطلق است.
نتیجه گیري
از تحلیل و بررسی نظریه انسانشناسی آبراهام مازلو با رویکردي بر آیات قرآن کریم، به
دست آمد که اولاً؛ همه انواع نیازهاي انسان که مازلو آن ها را طبقه بندي نموده است،
قرن ها پیش تر توسط قرآن کریم، به عنوان جزء لاینفک ذات انسان مورد توجه قرار
گرفته است.
با رویکردي بر آیات قرآن کریم 91 « مازلو » نقد و بررسی نظریه انسان شناسانه
ثانیاً؛ خودشکوفایی از منظر قرآنی به معناي بازگشت به فطرت اصیل خدا جویی و
پیروي از دین الهی و از دیدگاه مازلو به معناي تحقق استعدادهاي ذاتی انسان میباشد
و تفاوت این دو دیدگاه؛ یکی در اهمیت و جایگاه دین و دیگري در نتیج هاي است که
از آن حاصل میگردد، یعنی آرامش و رضایت درونی یا عدم دستیابی به آن.
و مهم تر از همه آن که از دیدگاه مازلو، کمال مطلق براي آدمی دست نیافتنی است
در حالی که از دیدگاه قرآن کریم انسان، جانشین خداوند و داراي روح الهی است و به
همین دلیل، باید صفات الهی درون خویش را که آینه صفات جمال و جلال خداوند
است، شکوفا سازد و نتیجه تحقق این صفات چیزي نیست جز خداگونه شدن و کمال
مطلق.
به طور کلی باید گفت که نظریه انسان شناسی مازلو تلاشی است ارزنده و قابل
تقدیر در جهت شناخت ماهیت انسان و فرجام تکامل وي، اما با همه محاسنی که
میتوان براي آن متصور بود، این دیدگاه از حوزه بشري بودن خارج نیست و نقایص و
آفات علم بشري دامن گیر آن نیز میباشد. در مقابل به خوبی مشاهده میشود که در
انسان شناسی فرابشري و الهی قرآن کریم، هر چیزي درست در جاي خویش قرار
میگیرد و فرجام تکامل بشر به آرامش و رضایت عمیق منتهی میگردد که لازمه هر
کمال واقعی است.
کتابنامه
قرآن کری . م
ابن سینا، ابو علی ( 1408 ق)، الاشارات و التنبیهات، تهران: دفتر نشر کتاب.
امین، سیده نصرت ( 1361 )، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: انتشارات نهضت زنان
مسلمان.
الهامی نیا، علی اصغر ( 1375 )، اخلاق عبادي، تهران: مرکز اطلاعات و مدارك اسلامی.
حسینی همدانی، سید محمد حسین ( 1404 ق)، انوار درخشان، ترجمه محمد باقر بهبودي،
تهران: کتابفروشی لطفی، چاپ اول.
شکیبا پور، عنایت الله ( 1363 )، دایرةالمعارف روان شناسی، تهران: انتشارات فروغی.
92 مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارة اول، پاییز و زمستان 1389 ، پیاپی 7
شولتز ( 1384 )، نظریه هاي شخصیت، ترجمه یوسف کریمی و همکاران، تهران: نشر ارسباران،
چاپ پنجم.
طباطبایی، سید محمد حسین ( 1374 )، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمد باقر
موسوي همدانی، قم: جامعه مدرسین قم، چاپ پنجم.
طبرسی، فضل بن حسن ( 1360 )، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات فراهانی،
چاپ اول.
همو ( 1377 )، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فصلنامه ،« بررسی تطبیقی انسان کامل در روانشناسی و عرفان » ،( عسلی، مژگان ( 1389
. تخصصی ادیان و عرفان، سال هفتم، شماره 26
کریمی، یوسف ( 1384 )، روانشناسی شخصیت، تهران: نشر پیام نور، چاپ پانزدهم.
مترجم مهدي اخوان، ،« فراسوي دین؛ به سوي معنویت انسان گرا » ،( الکینس، دیوید ( 1358
. مجله هفت آسمان، سال هشتم، شماره 29
مازلو، آبراهام. اچ ( 1372 )، انگیزش و شخصیت، ترجمه احمد رضوانی، مشهد: انتشارات
آستان قدس رضوي، چاپ سوم.
مترجمان ( 1377 )، تفسیر هدایت، مشهد: بنیاد پژوهش هاي اسلامی آستان قدس رضوي، چاپ
اول.
مجلسی، محمد باقر ( 1404 )، بحار الأنوار الجامعۀ لدرر اخبار الأئمۀ الأطهار، بیروت: مؤسسه
الوفاء، چاپ دوم.
مصباح یزدي، محمد تقی ( 1386 )، خودشناسی براي خودسازي، قم: موسسه آموزشی و
پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ سیزدهم.
معلوف، لویس ( 1380 )، المنجد فی اللغ ، ۀ ترجمه احمد سیاح، تهران: انتشارات اسلام.
مکارم شیرازي، ناصر ( 1374 )، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول.
No comments:
Post a Comment